بازیابی آراء رجالی ابن عقده

ابن عقده شخصیتی حدیثی و رجالی از علمای زیدی مذهب قرن سوم و چهارم هجری در کوفه است که نقش برجسته ای در انتقال میراث حدیثی مکتوب فریقین بخصوص امامیه داشته است. کتاب «من روی عن جعفر بن محمد (علیهما السلام)» که به نام «الرجال» معروف است، و کتاب «التاریخ» که اسامی همه راویان حدیث امامیه و اهل سنت را در آن گنجانده است، از جمله آثار رجالی وی هستند. این پژوهش با جمع آوری اقوال رجالی وی از منابع گوناگون رجالی امامیه و اهل سنت، در پی بازسازی بخشی از آثار رجالی وی است که در متون مختلف ثبت شده است. معمولا همه عالمان رجالی بیشتر آراء رجالی وی را پذیرفته اند به جز علامه حلی که در خلاصه الاقوال برخی از توثیقات وی را به دلیل غیر امامی بودن، نمی پذیرد. تلاش ابن عقده در انتقال بسیاری از متون اسلامی کهن به طبقات بعد از خود سبب مصون ماندن بخش عظیمی از این گنجینه اسلامی از تباهی شده است. نقش برجسته او زمانی روشن تر شد که دریافتیم نقل بیشتر این کتاب ها و اصول منحصر به طریق او است. نقل فراوان علمای نامدار حوزه های بغداد و قم از ابن عقده کوفی نشان از تأثیر مکتب کوفه بر این محافل دارد. مسأله مهم در ارتباط با ابن عقده آن است که او هم در رجال و هم در حدیث علاوه بر نقل از ثقات، از راویان مجهول فراوانی که حدوداً چهار برابر ثقات هستند نقل نموده است. آمار این راویان و اساتید ابن عقده و احوال آنان از حیث توثیق و تضعیف در حوزه رجال به کمک جدول ها و پیوست ها نشان داده شده است. احادیث فراوانی از او درباره فضائل اهل بیت (علیهم السلام) و روایات معدودی نیز در فضل خلفا نقل شده است. وی در باب مهدویت نیز به نقل روایات فراوانی پرداخته است که بیشتر آن ها در کتاب الغیبه نعمانی روایت شده است. در میان عالمان امامیه، شیخ طوسی به دلیل داشتن اجازه نقل همه روایات او، بسیار بیشتر از دیگران، به نقل احادیث و اقوال رجالی وی پرداخته است. از رجالیان متأخر امامیه، علامه حلی در مقایسه با طوسی و نجاشی جرح و تعدیل های بیشتری از ابن عقده نقل می کند که نشانه دسترسی او به کتاب الرجال ابن عقده است. در میان علمای متقدم اهل سنت نیز خطیب بغدادی در کتاب تاریخ بغداد بسیار از او یاد می کند. درباره مذهب ابن عقده، میان علمای پیشین اختلاف نظر وجود ندارد؛ اما برخی از دانشوران معاصر، زیدی جارودی بودن وی را مورد تشکیک قرار داده و با تمسک به دلائل و قرائنی وی را به امامیه منتسب می کنند که این پژوهش به نقد آن پرداخته و ابن عقده را بر همان مذهب زیدی جارودی می داند که دانشمندان رجالی کهن به آن معتقد بوده اند.